منظور از آیه شریفه یُضِلُّ مَن یَشَاء وَیَهْدِی مَن یَشَاء چیست ؟
جبر یا اختیار ؟!
«یَهْدِی مَن یَشَاء وَ یُضِلُّ مَن یَشَاء » ، یعنی خدا هر کس را که بخواهد هدایت و هر کس را که بخواهد گمراه می‌کند ، پس اگر کسی منحرف شد تقصیر خودش نیست.
آیات متعددی دال بر این همین معنا و مفهوم است که حق تعالی هر کس را بخواهد هدایت و هر کس را بخواهد گمراه می‌نماید. مانند:
«لَقَدْ أَنزَلْنَا آیاتٍ مُّبَینَاتٍ وَاللَّهُ یهْدِی مَن یشَاءُ إِلَى صِرَاطٍ مُّسْتَقِیمٍ» (النور، 46)
ترجمه: قطعا آیاتى روشنگر فرود آوردهایم و خدا هر كه را بخواهد به راه راست هدایت مىكند.
و حتی به پیامبرش می‌فرماید چنین نیست که هر کس را تو بخواهی هدایت شود، بلکه هر کس را که خدا بخواهد هدایت می‌شود:
«إِنَّكَ لَا تَهْدِی مَنْ أَحْبَبْتَ وَلَكِنَّ اللَّهَ یهْدِی مَن یشَاءُ وَ هُوَ أَعْلَمُ بِالْمُهْتَدِینَ» (القصص، 56)
ترجمه: در حقیقت تو هر كه را دوست دارى نمىتوانى راهنمایى كنى لیكن خداست كه هر كه را بخواهد راهنمایى مىكند و او به راهیافتگان داناتر است.
بدیهی است که وقتی حکیم عادلی اراده می‌کند، اراده‌ی او اتفاقی، شانسی، قرعه‌ای، نفسی یا در یک کلمه همین‌طوری و بی حساب و کتاب نیست، بلکه بر اساس حکمت و قواعد حکیمانه است، چه رسد به خداوند متعال که از هر عیب و نقصی منزه «سبحان» است. لذا نه چنین است که خواست و اراده‌ی او بی ظابطه باشد و نه چنین است که بندگانش را از این ضابطه‌ها و قوانین بی‌خبر گذاشته باشد.
در بیان «یهدی من یشاء و یضل من یشاء»، معانی و مفاهیم متفاوت و ژرفی مستتر است. از جمله:
الف – حکمت و قواعد نظام هستی را خداوند وضع نموده است، پس هیچ کس نمی‌تواند در آنها تصرف نموده و یا تغییر و تحولی ایجاد نماید. در نتیجه قواعد و ملزومات «هدایت» یا «گمراهی» به اراده او و در اختیار اوست و راه گریزی نیست. «لا یُمکن الفرارُ من حکومتک».
ب – در نتیجه هدایت هیچ کس از راه دلبخواهی محقق نمی‌گردد. ندیدید برخی می‌گویند: «من خدا را قبول دارم، ولی آن گونه که خودم دلم می‌خواهد بندگی و عبادت می‌کنم، نه آن گونه که او فرموده است؟!» این همان سبک ابلیس است. لذا حق تعالی متذکر می‌گردد که خیر. هدایت بر اساس دلخواه و اراده‌ی تو نیست، بلکه بر اساس حکمت، مشیت و اراده من است.
ج – حتی اراده انبیای اولی العزم الهی نیز در هدایت و گمراهی دیگران نقشی ندارد، چه رسد به دیگران. بلکه تمامی این اراده مال خداست.
اما خداوندی که فرمود «هر کس را بخواهم هدایت می‌کنم و هر کس را بخواهم گمراه می‌کنم»، بندگانش را جاهل و بی‌خبر از این که بالاخره چه کسانی را هدایت و یا گمراه می‌کند، رها ننموده است. بلکه قواعد و ملزومات هدایت و گمراهی را بیان داشت و فرمود: هر کس دارای چنین صفات، مشخصات، ایمان و عملکردی باشد، جزو کسانی است که اراده هدایتم به آنان تعلق می‌گیرد، و هر کس دارای چنان صفات، مشخصات و عملکرد باشد، در گروهی قرار می‌گیرد که اراده هدایت من به آنان تعلق نمی‌گیرد، پس حتماً و یقیناً گمراه می‌شوند. در مثال (که قابل مناقشه نیست) به این می‌ماند که کسی مدرسه‌ای دایر نماید و اعلام کند که هر کس را دلم بخواهد ثبت نام کرده و تحت آموزش قرار می‌دهم و هر کس را دلم نخواهد به این مدرسه راه نمی‌دهم و سپس شرایط ثبت نام را نیز اعلام نماید. یعنی این اراده همین طوری نیست، بلکه اهداف، حکمت‌ها، اصول و قواعدی دارد.
از رو در اول و آخر یا قبل و بعد هر آیه‌ای که در آن «من یشاء» بیان شده است، به علل هدایت یا انحراف نیز تصریح شده است. به عنوان مثال:
خدا چه کسانی را هدایت می‌نماید:
کسانی که به سوی باز می‌گردند:
«وَیقُولُ الَّذِینَ كَفَرُواْ لَوْلاَ أُنزِلَ عَلَیهِ آیةٌ مِّن رَّبِّهِ قُلْ إِنَّ اللّهَ یضِلُّ مَن یشَاءُ وَ یهْدِی إِلَیهِ مَنْ أَنَابَ» (الرعد، 27)
ترجمه: و كسانى كه كافر شده‌اند مىگویند چرا از جانب پروردگارش معجزهاى بر او نازل نشده است بگو در حقیقتخداست كه هر كس را بخواهد بىراه مىگذارد و هر كس را كه [به سوى او] بازگردد به سوى خود راه مىنماید.
کسانی که دلشان به یاد خداست و کار‌های شایسته انجام می‌دهند:
«الَّذِینَ آمَنُواْ وَ تَطْمَئِنُّ قُلُوبُهُم بِذِكْرِ اللّهِ أَلاَ بِذِكْرِ اللّهِ تَطْمَئِنُّ الْقُلُوبُ * الَّذِینَ آمَنُواْ وَعَمِلُواْ الصَّالِحَاتِ طُوبَى لَهُمْ وَحُسْنُ مَآبٍ» (الرعد، 28) – ادامه ایه قبل
ترجمه: همان كسانى كه ایمان آورده اند و دل‌هایشان به یاد خدا آرام مى گیرد آگاه باش كه با یاد خدا دلها آرامش مىیابد * كسانى كه ایمان آورده و كارهاى شایسته كردهاند خوشا به حالشان و خوش سرانجامى دارند.
اهل قرآن – قرآن کتاب هدایت است و هر کس بر آن ایمان آورد و عمل کرد هدایت می‌شود:
«إِنَّ هَذَا الْقُرْآنَ یهْدِی لِلَّتِی هِی أَقْوَمُ وَیبَشِّرُ الْمُؤْمِنِینَ الَّذِینَ یعْمَلُونَ الصَّالِحَاتِ أَنَّ لَهُمْ أَجْرًا كَبِیرًا» (الإسراء، 9)
ترجمه: قطعا این قرآن به [آیینى] كه خود پایدارتر است راه مىنماید و به آن مؤمنانى كه كارهاى شایسته مىكنند مژده مىدهد كه پاداشى بزرگ برایشان خواهد بود.
کسانی که در راه خدا تلاش و مبارزه می‌کنند:
«وَالَّذِينَ جَاهَدُوا فِينَا لَنَهْدِيَنَّهُمْ سُبُلَنَا وَ إِنَّ اللَّهَ لَمَعَ الْمُحْسِنِينَ» (العنکبوت، 69)
ترجمه: و كسانى كه در راه ما كوشيدهاند به يقين راههاى خود را بر آنان مىنماييم و در حقيقتخدا با نيكوكاران است.
کسانی که از هدایت شدگان تبعیت می‌کنند:
«اتَّبِعُوا مَن لاَّ يَسْأَلُكُمْ أَجْرًا وَهُم مُّهْتَدُونَ» (یس، 21)
ترجمه: از كسانى كه پاداشى از شما نمىخواهند و خود [نيز] بر راه راست قرار دارند پيروى كنيد.
کسانی که به قرآن، غیب، نماز، انفاق و آن چه بر پیامبران نازل شده ایمان آورند:
«ذَلِكَ الْكِتَابُ لاَ رَيْبَ فِيهِ هُدًى لِّلْمُتَّقِينَ * الَّذِينَ يُؤْمِنُونَ بِالْغَيْبِ وَيُقِيمُونَ الصَّلاةَ وَ مِمَّا رَزَقْنَاهُمْ يُنفِقُونَ * والَّذِينَ يُؤْمِنُونَ بِمَا أُنزِلَ إِلَيْكَ وَمَا أُنزِلَ مِن قَبْلِكَ وَبِالآخِرَةِ هُمْ يُوقِنُونَ * أُوْلَئِكَ عَلَى هُدًى مِّن رَّبِّهِمْ وَأُوْلَئِكَ هُمُ الْمُفْلِحُونَ» (البقره، 2 تا 5)
ترجمه: اين است كتابى كه در [حقانيت] آن هيچ ترديدى نيست [و] مايه هدايت تقواپيشگان است * آنان كه به غيب ايمان مىآورند و نماز را بر پا مىدارند و از آنچه به ايشان روزى دادهايم انفاق مىكنند * و آنان كه بدانچه به سوى تو فرود آمده و به آنچه پيش از تو نازل شده است ايمان مى آورند و آنانند كه به آخرت يقين دارند * آنان برخوردار از هدايتى از سوى پروردگار خويشند و آنان همان رستگارانند».
خدا چه کسانی را هدایت نمی‌نماید:
کسانی که فاسق شده‌اند (فاسق یعنی کسی که از پوسته‌ی بندگی و آدمیت خارج شده است):
«سَوَاء عَلَيْهِمْ أَسْتَغْفَرْتَ لَهُمْ أَمْ لَمْ تَسْتَغْفِرْ لَهُمْ لَن يَغْفِرَ اللَّهُ لَهُمْ إِنَّ اللَّهَ لَا يَهْدِي الْقَوْمَ الْفَاسِقِينَ» (المنافقون، 6)
ترجمه: براى آنان يكسان است (تأثیری به حالشان ندارد)، چه برايشان آمرزش بخواهى يا برايشان آمرزش نخواهى، خدا هرگز بر ايشان نخواهد بخشود، خدا فاسقان را راهنمايى نمىكند.
کسانی که کفر می‌ورزند (کفر پوشاندن حق است):
«يَا أَيُّهَا الرَّسُولُ بَلِّغْ مَا أُنزِلَ إِلَيْكَ مِن رَّبِّكَ وَإِن لَّمْ تَفْعَلْ فَمَا بَلَّغْتَ رِسَالَتَهُ وَاللّهُ يَعْصِمُكَ مِنَ النَّاسِ إِنَّ اللّهَ لاَ يَهْدِي الْقَوْمَ الْكَافِرِينَ» (المائده، 67)
ترجمه: اى پيامبر! آن چه از جانب پروردگارت به سوى تو نازل شده ابلاغ كن، و اگر نكنى پيامش را نرساندهاى و خدا تو را از [گزند] مردم نگاه مىدارد آرى خدا گروه كافران را هدايت نمىكند.
کسانی که از هوای نفس تبعیت نموده و بالتبع به خود و دیگران ظلم می‌ورزند:
«فَإِن لَّمْ يَسْتَجِيبُوا لَكَ فَاعْلَمْ أَنَّمَا يَتَّبِعُونَ أَهْوَاءهُمْ وَمَنْ أَضَلُّ مِمَّنِ اتَّبَعَ هَوَاهُ بِغَيْرِ هُدًى مِّنَ اللَّهِ إِنَّ اللَّهَ لَا يَهْدِي الْقَوْمَ الظَّالِمِينَ» (القصص، 50)
کسانی که به آیات الهی ایمان نمی‌آورند:
«إِنَّ الَّذِينَ لاَ يُؤْمِنُونَ بِآيَاتِ اللّهِ لاَ يَهْدِيهِمُ اللّهُ وَلَهُمْ عَذَابٌ أَلِيمٌ» (النحل، 104)
ترجمه: در حقيقت كسانى كه به آيات خدا ايمان ندارند خدا آنان را هدايت نمىكند و برايشان عذابى دردناك است.
خدا اسراف کننده و تکذیب کننده را هدایت نمی‌کند «إِنَّ اللَّهَ لَا يَهْدِي مَنْ هُوَ مُسْرِفٌ كَذَّابٌ» - خداوند خائنین را هدایت نمی‌کند «وان الله لا يهدي كيد الخاينين» - خداوند کسانی را که دوست نداشته باشد، هدایت نمی نماید و تصریح نمود که کفار، مشرکین، منافقین، الظالمین، فاسقین، فجار، اهل فحشاء، مسرفین، متکبرین … و خلاصه مجرمین را دوست ندارد. و بیشترین آیات در خصوص عدم هدایت «ظالمین» است، چرا که هر کفر، شرک، نفاق و جرمی، ظلم به خود و دیگران می‌باشد.
خدای سبحان در قرآن کریم گروههایی را نام برده که خود آنها را هدایت می کند: كسانى كه به آيات الهى ايمان مى آورند، كسانى كه از خشنودى او پيروى می كنند، توبه کاران، اهل ایمان و عمل صالح و …
وَ مَنْ يُؤْمِنْ بِاللَّهِ يَهْدِ قَلْبَه (تغابن/11)
و هر كس به خدا ايمان آورد، خداوند قلبش را هدايت مى كند
يَهْدي بِهِ اللَّهُ مَنِ اتَّبَعَ رِضْوانَهُ سُبُلَ السَّلامِ وَ يُخْرِجُهُمْ مِنَ الظُّلُماتِ إِلَى النُّورِ بِإِذْنِهِ وَ يَهْديهِمْ إِلى صِراطٍ مُسْتَقيمٍ (مائده/16)
خداوند به بركت آن (قران)، كسانى را كه از خشنودى او پيروى كنند، به راههاى سلامت، هدايت مى كند و به فرمان خود، از تاريكيها به سوى روشنايى مى برد و آنها را به سوى راه راست، رهبرى مى نمايد
ُ وَ يَهْدي إِلَيْهِ مَنْ أَنابَ (رعد/27)
و هر كس را كه بازگردد، به سوى خودش هدايت مى كند
اللَّهُ يَجْتَبي إِلَيْهِ مَنْ يَشاءُ وَ يَهْدي إِلَيْهِ مَنْ يُنيبُ (شورى/13)
خداوند هر كس را بخواهد برمى گزيند، و كسى را كه به سوى او بازگردد هدايت مى كند
فَأَمَّا الَّذينَ آمَنُوا بِاللَّهِ وَ اعْتَصَمُوا بِهِ فَسَيُدْخِلُهُمْ في رَحْمَةٍ مِنْهُ وَ فَضْلٍ وَ يَهْديهِمْ إِلَيْهِ صِراطاً مُسْتَقيماً (نساء/175)
امّا آنها كه به خدا ايمان آوردند و به (آن كتاب آسمانى) چنگ زدند، به زودى همه را در رحمت و فضل خود، وارد خواهد ساخت و در راه راستى، به سوى خودش هدايت مى كند
إِنَّ الَّذينَ آمَنُوا وَ عَمِلُوا الصَّالِحاتِ يَهْديهِمْ رَبُّهُمْ بِإيمانِهِمْ تَجْري مِنْ تَحْتِهِمُ الْأَنْهارُ في جَنَّاتِ النَّعيمِ (يونس/9)
(ولى) كسانى كه ايمان آوردند و كارهاى شايسته انجام دادند، پروردگارشان آنها را در پرتو ايمانشان هدايت مى كند از زير (قصرهاى) آنها در باغهاى بهشت، نهرها جارى است
از سوی دیگر، در آیات دیگر از گروههایی یاد نموده که خدا هدایتشان نمی کند: ستمگر، کافر، فاسق، دروغ پردازِ ناسپاس، اسرافكار بسيار دروغگو، كسانى كه به آيات الهى ايمان نمى آورند.
وَ اللَّهُ لا يَهْدِي الْقَوْمَ الظَّالِمينَ (بقره/258)
و خداوند، قوم ستمگر را هدايت نمى كند
وَ اللَّهُ لا يَهْدِي الْقَوْمَ الْكافِرينَ (بقره/264 )
و خداوند، جمعيت كافران را هدايت نمى كند
وَ اللَّهُ لا يَهْدِي الْقَوْمَ الْفاسِقينَ (مائده/108)
و خداوند، جمعيّت فاسقان را هدايت نمى كند
إِنَّ اللَّهَ لا يَهْدي مَنْ هُوَ كاذِبٌ كَفَّارٌ (زمر/3)
در حقيقت، خدا آن كسى را كه دروغ پردازِ ناسپاس است هدايت نمى كند
إِنَّ اللَّهَ لا يَهْدي مَنْ هُوَ مُسْرِفٌ كَذَّابٌ (غافر/28)
خداوند كسى را كه اسرافكار و بسيار دروغگوست هدايت نمى كند
إِنَّ الَّذينَ لا يُؤْمِنُونَ بِآياتِ اللَّهِ لا يَهْديهِمُ اللَّهُ وَ لَهُمْ عَذابٌ أَليمٌ (نحل/104)
به يقين، كسانى كه به آيات الهى ايمان نمى آورند، خدا آنها را هدايت نمى كند و براى آنان عذاب دردناكى است
آیات یاد شده به خوبی نشان می دهد که هدایت الهی بر اساس لیاقت ها و شایستگی های انسان ها بدان ها عطا می شود و اگر کسی زمینه پذیرش حق را در وجود خود ایجاد نکرد بلکه با پیروی از هوای نفس و تبعیت از شیطان، با حق عناد نمود، چنین فردی بهره ای از هدایت الهی نداشته بلکه با دوری از رحمت خدا، به بیراهه ضلالت و گمراهی خواهد افتاد و سرانجامی بهتر از دوزخ نخواهد داشت.
لذا در آیات زیر به دو سنت مهم الهی در باب هدایت یا گمراهی انسانها اشاره شده و ملاک این هدایت و گمراهی دقیقا مشخص شده است و آن دو سنت الهی چنین است:
1- پیروی از شیطان و هوای نفس، بیراهه ای است که سرانجامی جز دوزخ ندارد و چنین کسانی بهره ای از هدایت الهی ندارند:
أَفَرَأَيْتَ مَنِ اتَّخَذَ إِلهَهُ هَواهُ وَ أَضَلَّهُ اللَّهُ عَلى عِلْمٍ وَ خَتَمَ عَلى سَمْعِهِ وَ قَلْبِهِ وَ جَعَلَ عَلى بَصَرِهِ غِشاوَةً فَمَنْ يَهْديهِ مِنْ بَعْدِ اللَّهِ أَ فَلا تَذَكَّرُونَ (جاثيه/23)
آيا ديدى كسى را كه معبود خود را هواى نفس خويش قرار داده و خداوند او را با آگاهى (بر اينكه شايسته هدايت نيست) گمراه ساخته و بر گوش و قلبش مُهر زده و بر چشمش پردهاى افكنده است؟! با اين حال چه كسى مى تواند غير از خدا او را هدايت كند؟! آيا متذكّر نمى شويد؟!
وَ مِنَ النَّاسِ مَنْ يُجادِلُ فِي اللَّهِ بِغَيْرِ عِلْمٍ وَ يَتَّبِعُ كُلَّ شَيْطانٍ مَريدٍ
كُتِبَ عَلَيْهِ أَنَّهُ مَنْ تَوَلاَّهُ فَأَنَّهُ يُضِلُّهُ وَ يَهْديهِ إِلى عَذابِ السَّعيرِ (حج/3و4)
گروهى از مردم، بدون هيچ علم و دانشى، به مجادله درباره خدا برمى خيزند و از هر شيطان سركشى پيروى مى كنند
بر او نوشته شده كه هر كس ولايتش را بر گردن نهد، بطور مسلّم گمراهش مى سازد، و به آتش سوزان راهنماييش مى كند
2- پیروی از دستورات خدای تعالی و تبعیت از کتاب آسمانی و رسولانش راهی است که به سعادت ابدی و فردوس برین منتهی می شود و این دسته افراد، مشمول هدایت و حمایت پروردگار سبحان خواهند بود.
وَ اللَّهُ يَدْعُوا إِلى دارِ السَّلامِ وَ يَهْدي مَنْ يَشاءُ إِلى صِراطٍ مُسْتَقيمٍ (يونس/25)
و خداوند به سراى صلح و سلامت دعوت مى كند و هر كس را بخواهد (و شايسته و لايق ببيند)، به راه راست هدايت مى نمايد .
نتیجه:
پس، همان خدایی که فرمود هر که را بخواهم هدایت می‌کنم و هر که را بخواهم گمراه می‌نمایم، به وضوح و صراحت بیان نمود که چه کسانی را دوست دارم و هدایت می‌کنم و چه کسانی را دوست ندارم و در چارچوب هدایت و رحمت من قرار نمی‌گیرند. و ضمن هدایت، انسان را مختار گذاشت تا خودش انتخاب کند که در کدام جبهه قرار بگیرد .
x-shobhe.com
