اخلاق اسلامی از منظر قرآن کریم
مقاله اخلاق اسلامی از منظر قرآن کریم ، منصوره رحمتی
چکیده :
علم اخلاق به سبب اهمیت اخلاق است . اهمیت اخلاق را می توان از زوایای بسیاری بررسی کرد . نیاز به اخلاق را عقل انسان نیز درک می کند فواید علم اخلاق ایجاد شرایط روحی و روانی مناسب در فرد است .
علم اخلاق و راهنمای انسان در دو کار است 1- اصلاح رفتار 2- پدید آوردن ملکات فاضله در نفس .
یکی از ویژگی های نظام اخلاق اسلامی قابلیت آن با شرایط زمانی و مکانی مختلف است این ویژگی از برجسته ترین جنبه های اخلاق اسلامی است زیرا هر نظام اخلاقی در صورتی پاینده و برقرار می ماند که به نیاز های اخلاقی اسلام بهتر پاسخ دهد .
اخلاق اسلامی مسیر رشد اخلاقی را بر همه ی انسان ها به طور مساوی گشوده می داند .
واژه های کلیدی :
اخلاق ، فضایل و زوایل اخلاقی ، تمایل اخلاقی ، کمال اخلاقی انسان
اخلاق بر وزن افعال کلمه ای عربی و جمع واژه ی خلق است . خلق به ویژگی های نفس انسان گفته می شود . پیامبر گرامی اسلام خطاب به خداوند چنین خطاب می کردند: الّلهم حَسّن خلقی کما حسَّنتَ خَلقی . (1)
در این دعا پیامبر از خداوند طلب می کند که صفات نفس او را همچون صفات بدنش نیکو فرماید . بنابراین اخلاق یعنی صفات نفسانی انسان . هرگاه گفته شود که فردی دارای اخلاق نیکوست . منظور این است که صفات نفسانی او نیکوست و اعمال انسان متناسب با ویژگی های نفسانی اوست . یعنی اگر صفات نفسانی کسی نیکو باشد اعمال او هم نیکو خواهد بود به همین دلیل وقتی کسی همواره اعمال خوبی انجام می دهد ، می گویند اخلاق او خوب است . بدون تردید سازندگی درونی انسان و اصلاح و تهذیب نفس او در سعادت فردی ، اجتماعی ، دنیوی ، و اخروی او نقش بسزایی دارد ، به طوری که اگر انسان تمام علوم را تحصیل کند و کلیه ی نیروهای طبیعت را به تسخیر خویش در آورد ، اما از تسخیر درون و تسلط بر نفس خود نا توان باشد ، از رسیدن به سعادت و نیل به کمال باز خواهد ماند .
………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………
1)بحا رالانوار ، ج 97 ، ص 253 .
تعریف علم اخلاق :
علم اخلاق علمی است که فضائل و رذائل نفسانی انسان را شناسایی می کند در علم اخلاق با شناخت قوای نفس انسان و کمال هر یک از این قوا ، معلوم می شود که کدام فعل متناسب با کمال قوای نفسانی است وقتی بدانیم کمال هر یک از قوای نفس چیست ، می توانیم بفهمیم کدام ملکه ی نفسانی پدید آورنده این کمال است و کدام ملکه مانع آن . به عبارت دیگر با شناخت کمال قوای نفس ، فضائل نفسانی لازم برای رسیدن به کمال و رذایل مانع از رسیدن به آن را شناسایی می کند . علم اخلاق علاوه بر شناسایی فضائل و رذائل ، ارزش افعال انسان را نیز مشخص می کند . هر عملی پدید آورنده ی فضائل نفسانی نیست بنابراین در علم اخلاق افعالی که پدید آورنده ی فضیلت هستند شناسایی می شوند . این گونه افعال ارزش منفی اخلاقی دارند . (1) به طور خلاصه می توان گفت : در علم اخلاق دو گونه ارزش گذاری داریم . یا به عبارتی دو چیز موضوع ارزش گذاری های ماست : افعال و ملکات .
قلمرو علم اخلاق :
علم اخلاق به ما نشان می دهد که چه نوع افعالی خوب و درست هستند به عبارتی علم اخلاق درباره ی درستی و خوبی فعل انسان در همه ی عرصه های زندگی بحث می کند .با توجه به عرصه های مختلف زندگی ، باید قلمرو علم اخلاق را به طور روشنتر ، مشخص نمود و در تعریف آن جای داد . افعال انسان در یک تقسیم بندی کلی دو گروه می شوند : گروه نخست اعمالی است که انسان در رابطه ی با خویشتن انجام می دهد یعنی اعمالی که در ارتباط با هیچکس یا هیچ چیز دیگری غیر از خود انسان نیست . گروه دوم اعمالی است که در ارتباط با افراد یا چیزهای دیگر غیر از خود انسان است . افرا و چیزهایی که با عمل انسان مرتبط هستند دوگونه اند : یا موجوداتی محدود و فنا پذیرندو یا موجودی فنا پذیر و نامحدود.
افعالی که در ارتباط با موجود نا محدود و فنا ناپذیر است ، رابطه ی انسان و خدا را در بر می گیرد و افعالی که با موجودات محدود و فنا پذیر ارتباط دارد ، رابطه انسان با محیط پیرامون را برقرار و تنظیم می کنند علم اخلاق می تواند در باره ی همه ی انواع روابط انسان بحث کند و فعل خوب و درست را در هر یک از این عرصه ها معرفی کند . در گذشته های دور ، عالمان اخلاق بیشتر به رابطه ی انسان به
……………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………… 1) وسائل الشیعه ، باب 1 حدیث 30437 .
خود و خدا توجه داشته اند ولی در اسلام به رابطه ی گوناگون انسان توجه داشته است .
اخلاق علمی است که به ما نشان می دهد روابط گوناگون خود را چگونه تنظیم کنیم تا به هدف غایی از خلقت خویش دست یابیم . (2)
اهمیت علم اخلاق :
اهمیت علم اخلاق به سبب اهمیت اخلاق است . اهمیت اخلاق را می توان از زوایای مختلفی بررسی کرد . اخلاق روابط چهارگانه ی انسان را در بر می گیرد بنا براین اصلاح آن به معنای اصلاح همه ی روابط انسان و نتیجه آن رسیدن انسان به تعادل واقعی خواهد بود . مقصود از تعادل واقعی انسان این است که آرزو ها و افعال انسان با استعداد ها و غایات وجودی انسان ، استعدادهای او و نیازمندیهای او را شناخت . آنگاه می توان انگیزه های او را به سوی آرزوهای دست یافتنی و متناسب با کرامت و جایگاه وجودی او جهت بخشید و مقدمات لازم برای رسیدن به آن آرزوها را فراهم کرد . مهمترین مقدمه برای رسیدن به آرزوهای شایسته ی انسان ، آگاهی از کمال و راه های رسیدن به آن است و علم اخلاق این آگاهی را در اختیار انسان می گذارد .
در همه ی ادوار تاریخ ، انسان ها برای رسیدن به تعادل فردی و اجتماعی کوشیده اند و همه ی جوامع اعم از جوامع دینی و غیر دینی ، روابط خود را در چار چوب قواعد و ضوابط تنظیم کرده اند . بخش عمده ای از این ضوابط ، اخلاقی بوده ضوابط اخلاقی هرگاه از طریق وحی دریافت شده اند ، موثرتر و صحیح تر بوده اند ، ولی این بدان معنی نیست که اخلاق ، ویژه ی انسان های دیندار است . نیاز به اخلاق را عقل انسان نیز درک می کند و درستی و نیکی برخی از اعمال و خطا بودن و زشتی برخی دیگر را می توان درک نمود .
خداوند در وجدان اخلاقی انسان ، آگاهی و تمایل به خیر را قرار داده است . هر چند این آگاهی اجمالی و مختصر است . (1)
…………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………….1)کافی ، باب الظم، حدیث 5 .
2) ثواب الاعمال ، 47 میزان الحکمه
هدف و فایده علم اخلاق :
هدف علم اخلاق ، پاسخگویی به دو دسته سوالی است که قبلا ذکر کردیم این هدف در خدمت هدف مهمتری است که همان هدف غایی حیات انسان است . هدف غایی حیات انسان ، کمال است . یعنی تحقیق
قوایی که در وجود او نهفته است . علم اخلاق با شناساندن افعال درست و نشان دادن فضائل و رذائل ، انسان را برای رسیدن به کمال راهنمایی می کند ، پاسخ های علم اخلاق به سوالات مذکور ، انسان را یاری می دهد رفتار و ملکات نفسانی خود را چنان تنظیم کند که به کمال برسد . بنابراین هدف نهایی اخلاق ، شناساندن افعال خوب و بد (فضائل و رذائل ) است . شناختن فضائل و رذائل علاوه بر تاثیری که بر حرکت انسان به سوی کمال دارد فوائد دگری نیز دارد . با شناخت رفتارهای خوب و درست ، روابط اجتماعی نیز تنظیم می گردد . زیرا رفتار اخلاقی افراد جامعه موجب برقراری روابط مناسب میان آنهاست و شناخت رفتار صحیح ، مقدمه ی ضروری عمل اخلاقی است . پس یکی از فواید علم اخلاق تحقق جامعی سالم با روابط سالم است . (2)
از دیگر فواید علم اخلاق ایجاد شرایط روحی و روانی مناسب در فرد است . همانطور که گفتیم علم اخلاق راهنمای انسان در دو کار است . اصلاح رفتار و پدید آوردن ملکات فاضله در نفس .
انسان با شناخت رفتار صحیح و انجام آنها از سوی اخلاق وجدان خویش را آسوده می کند و از سوی دیگر مورد تایید و پذیرش جامعه قرار می گیرد .
تایید اجتماع و آسودگی وجدان اخلاقی ، موجب تعادل روانی فرد می شود . و از بروز تنش های روانی ناشی از تضاد های درونی و بیرونی جلوگیری می کند . کسی که رفتار اخلاقی درستی دارد ، کمتر دچار احساس گناه می شود . و اضطراب حاصل از احساس گناه ، او را می آزارد.
چنین فردی دچار کشمکش درونی نیست و در درو او ، نزاعی میان وجدان اخلاقی و اعمال گذشته او رخ نمی دهد . همین آسودگی ، موجب احساس خرسندی می شود و در او را برای تلاش سازنده به سوی اهداف زندگی آماده می کند . انسان هایی که از سوی اطرافیان و اجتماع خود مورد تایید قرار می گیرد . زمینه ی همکاری و مشارکت با دیگران را می یابند. و مقدمات لازم برای موفقیت اجتماعی را بدست می
………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………
2)علم اخلاق یا حکمت عملی .
آورند . کسی که اخلاقش ازلحاظ رفتاری صحیح است ، اعتماد دیگران راجلب می کند وفرصت های بیشتری برای فعالیت
اجتماعی و اقتصادی بدست می آورد . انسان های خوش اخلاق روابط خانوادگی و شغلی موفق تری دارند و موفقیت های بیشتری در آنان احساس رضایت از زندگی و نشاط برای کوشش بیشتر را به وجود می آورد .
تفاوت اخلاق و فلسفه ی اخلاق :
فلسفه ی اخلاق از دو بخش تشکیل شده « اخلاق هنجاری » و «فرا اخلاق » در بخش اخلاق هنجاری ، از قواعد کلی بحث می شود ، این قواعد کلی راهنمای ما در تشخیص تکالیف اخلاقی هستند . در اخلاق هنجاری ما می خواهیم با بحث عقلی ، به قواعد کلی دست یابیم که به کار گرفتن آنها تکلیف عملی ما را در موقعیت های مختلف روشن می کند . مثلا اگر کسی به قاعده فایده معتقد شود و بگوید درستی ، خوبی و وجوب هر عمل را با مقایسه سود و زیانی که برای فرد یا جامعه دارد باید شناسایی کرد ، می توان در مقام عمل تشخیص دهد که کدام فعل از نظر اخلاقی درست یا خوب است و کدام فعل نادرست یا بد است در بخش فرا اخلاق از مفاهیم اخلاقی و امکان توجیه احکام اخلاقی بحث می کنیم در این بخش تحقیق می کنیم که آیا مفاهیمی همچون خوبی دارای مصداق خارجی هستند یا نه ؟ و نیز اینکه آیا می توان اخلاق احکامی را با ارجاع به حقایق نظری توجیه کرد یا نه ؟از آنچه درباره ی مباحث مطرح در اخلاق هنجاری و فرا اخلاق گفتیم . رابطه ی علم اخلاق و فلسفه اخلاق معلوم می شود . علم اخلاق بر اساس نتایجی که در اخلاق هنجاری و فرااخلاق به دست می آید ، به شناسایی فضائل و رذائل نفسانی و افعال نیک و بد می پردازد و بحث می کند که با توجه به قواعد مورد قبول در اخلاق هنجاری ، کدام نوع از افعال مصادیق آن قواعد عام هستند . مثلا اگر در اخلاق هنجاری پذیرفته باشیم اعمالی که به کمال انسان منتهی می شود درست و خوب هستند ، در علم اخلاق می پرسیم چه نوع احوالی این کمال را پدید می آورند. آیا (بخل) کمال انسان را تامین می کند یا سخاوت ؟ آیا تکبر درست و خوب است یا تواضع و فروتنی ؟ در علم اخلاق با توجه به هدف خلقت انسان و ویژگی ها و قوای نفس انسانی ، کمال هر قوه شناخته می شود و در نتیجه معلوم می شود که کدام نوع از اعمال ، کمال نفس انسان را پدید می آورد . می توان گفت تفاوت اخلاق و فلسفه ی اخلاق این است که مباحث فلسفه ی اخلاق از حیث منطقی ، بر مباحث علم اخلاق مقدم هستند . به عبارت دیگر ، فلسفه ی اخلاق مبنا و پایه ی علم اخلاق است که مباحث فلسفه اخلاق از حیث منطقی ، بر مباحث علم اخلاق مقدم هستند . به عبارت دیگر ، فلسفه اخلاق مبنا و پایه ی علم اخلاق است ،چرا که درفلسفه ی اخلاق ازمبادی تصوری وتصدیقی علم اخلاق ونیزاز قواعدعام اخلاق هنجاری بحث می شود (1)
ویژگی ها و امتیازات اخلاق اسلامی :
اخلاق اسلامی اخلاق دینی است و همه ویژگی ها و امتیازات یک نظام اخلاقی را دارا است . هر نظام اخلاقی دینی ، متکی بر وحی است و این ویژگی باعث می شود راهنمایی های اخلاقی آن مصون از خطا باشد .
اخلاق حقیقی را بیان کننده راه های تحقق کمال انسان می دانیم ، یعنی هر دستور و رهنمود اخلاقی ، در واقع بیان می کند که اگر فلان فعل را انجام دهیم ، به کمال وجودی خود نزدیکتر می شویم و یا اگر فلان عمل را ترک کنیم از دوری نسبت به کمال خویش مصون می مانیم . بنابراین هر امر و نهی که حکمی اخلاقی صادر می کند ، زمانی می تواند حکمی درست صادر کند که ماهیت انسان و ضعف ها و قوت های او را به خوبی بشناسد و بداند که کمال حقیقی انسان چیست و از چه راه هایی می تواند این کمال را محقق ساخت . اگر امر و نهی احکام اخلاقی ، خداوند عالم مطلق باشد ، خدایی که آفریننده ی انسان است و همه ی ابعاد وجود او و چگونگی رابطه ی او با همه ی هستی را می شناسد ، اطمینان خواهیم داشت که عمل به دستورات او ثمر بخش و محقق کننده کمال است . در حالی که اگر حکم اخلاقی از سوی موجودی محدود صادر شود چنین اطمینانی را نخواهیم داشت . پیروی از هر حکم اخلاقی ، نیازمند انگیزه است . انسانها در صورتی برای انجام عملی برانگیخته می شوند که به طریقی به درستی آن واقف شوند . راه درست بر وقوف احکام اخلاقی ، یا وجدان اخلاقی انسان هاست یا توصیه ای که از سوی توصیه کننده ای آگاه و دلسوز صادر شود . احکام اخلاقی دینی از منبع وحی صادر می شوند و هیچ تردیدی در خصوص آگاهی و خیر خواهی خداوند در دل مومنان وجود ندارد .
در نتیجه انگیزه و اطمینانی قوی در پیروی از آن احکام ، در جان مومنان پدید می آید . اخلاق دینی ضامن اجرایی قوی درونی و همیشگی دارد انسان مومن با اعتقاد به وجود خداوند و باور به معاد ، تعهد بیشتری به اجرای احکام اخلاقی پیدا می کند . ……………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………… 1)کافی ؛ 2/99 ، باب حسن الخلق ، حدیث 1.
اخلاق دینی از طریق جهان بینی دینی در جان انسان مومن تحکیم می شود در جهان بینی دینی همه ی عالم هدفدار آفریده شده است و انسان مومن با انجام وظایف اخلاقی خویش خود را با نظلم هستی هماهنگ می کند و به سوی سرانجامی خوشایند و مطمئن رهسپار می شود او انجام تکالیف اخلاقی را پیموده و مخالف با مقتضای طبیعت و سر نوشت خود نمی شمارد . بلکه اطمینان دارد هر دشواری که در طریق التزام اخلاقی برای او پیش می آید مقدمه راحتی مهمتری است که گاه خود از آن بیخبر است . زیرا انجام تکالیف اخلاقی برای او به معنای همسویی با همه ی هستی است ، به نظر انسان مومن انجام تکالیف وظایف اخلاقی کاستن از تزاحم و برخورد انسان ها با همدیگر و طبیعت و جهان است هر چه این تزاحم کمتر باشد . حرکت به سوی کمال ، آسانتر ، سریعتر و مطمئن تر صورت می گیرد . در میان نظام های اخلاقی دینی ، این ویژگی ها و امتیازات ، حداقل از دید متدیّنان به آن دین کم و بیش وجود دارد ، اما در این میان نظام اخلاقی اسلام افزون بر داشتن همه ی این امتیازات ، برجستگی های دیگری دارد که درخور توجه است . از جمله ی این برجستگیها می توان این موارد را نام برد :
1-اخلاق اسلامی همه ی عرصه ها ی حیات را در بر می گیرد . برخی از ادیان جهان نظام اخلاقی خود را تنظیم بخشی از روابط انسان محدود کرده اند . این ویژگی تکلیف اخلاقی افراد را در عرصه های دیگر نا معلوم می گذارد در حالی که اسلام به همه ی ابعاد وجودی انسان توجه دارد و تمامی روابط انسان را تحت پوشش هدایت اخلاقی خود می گیرد .
2- منابع اخلاقی اسلامی غنی و گسترده است . قرآن چشمه ی زاینده ی معارف اخلاقی است و جوامع روایی و سیره ی عملی زندگی پیامبر اکرم و اهل بیت عصمت و معارف کلی اخلاقی اسلام بر موفقیت های گوناگون زندگی فردی و اجتماعی را آموزش می دهند .
3- یکی از ویژگی های نظام اخلاق اسلامی ، قابلیت تطبیق آن با شرایط زمانی و مکانی مختلف است . این ویژگی از برجسته ترین جنبه های اخلاق اسلامی است . زیرا هر نظام اخلاقی ، در صورتی پاینده و برقرار می ماند که به نیاز های اخلاقی اسلام بهتر پاسخ دهد . این نیاز ها در عین ثباتی که در همه ی زمان ها و مکان ها دارند . همراه با شرایط و ویژگی های هر عصر و هر مکان ، مصادیق و مظاهر گوناگونی می یابد اخلاق اسلامی ب هجهت آنکه معطوف به نیازهای اخلاقی انسانی است .
جنبه ثابت و پاینده ای را درخود دارد ، چون در طی زمانی طولانی توسط معصومین با شرایط متفاوت اجتماعی و تاریخی تطبیق شده است ، و چه انعطاف پذیر ظواهر و مظاهر آن نیز شناسایی شده است . بنابراین بی آنکه به ورطه ی نسبیت مبتلا شود می تواند پاسخگوی انسان درهمه ی زمان ها و جوامع باشد .
4- در فرهنگ اسلامی ، وجود امام معصوم به عنوان نمونه های عینی و حقیقی انسان مسلمان ، تجسم واقعی اخلاق اسلامی است . وجود چنین اسوه هایی که در بدترین شرایط تاریخی بر تعهدات اخلاقی خویش پایداری کرده اند . امکان پذیر بودن عمل به دستورات اخلاقی اسلام را اثبات می کند . انسان مسلمان با نظر در چهره ی معصومین در آینه صفحات تاریخ ، شوق کمالی معنوی را در خود می یابد و با امید و اطمینان به امکان پذیر بودن کمالات معنوی ، روی به تلاش می آورد افزون بر سنت و سیره معصومین شاگردان برجسته مکتب ایشان نیز قله های بلند فضلئل اخلاقی هستند . که به لطف الهی در طول تاریخ سلسله های پر شماری از تربیت یافتگان مکتب اهل بیت (ع) را تشکیل داده اند و در همه ی زمانها عالمان و صالحان بزرگ ، نمونه اهی عینی جان مشتاقان را بر می انگیزد و اطمینان به سرانجام خوش ، تکاپوی اخلاقی را تقویت می کند . چهره های درخشانی چون سلمان ، ابوذر ، کمیل ، هشام بن حکم و دیگر یاران و صحابه ی معصومین و شخصیت های برجسته ای همچون سیدبن طاووس ، سید بحر العلوم و … هر یک در روزگار خود ثمره ی دلپذیر و عینی مکتب اخلاقی اسلام بوده اند که حرکات و سلولی ایشان ، خود مدرسه ای از اخلاق و پارسایی بوده است .
5- یکی از ویژگی های اخلاق اسلامی این است که مسیر رشد اخلاقی را بر همه ی انسان ها بطور مساوی گشوده می داند . این ویژگی ناشی از انسان شناسی اسلامی و تربیت اسلامی است . تربیت اسلامی شرای سنی و محیطی و معرفتی افراد را در نظر دارد . به همین دلیل پاداش و کیفر هر فرد ، به تناسب شرایط اوست تناسب پاداش و کیفر با شرایط هرفرد ، موجب می شود هیچگاه انسان حرکت به سوی کمال را دیر نشمارد . و گمان نکند به سبب شرایط ویژه ای که دارد به کمال نخواهد رسید . انسان مسلمان با ایمان هیچگاه نمی تواند شرایط سنی خود را بهانه ای برای سستی در مسیر کمال قرار دهد .
سه حقیقت بسیار مهم اخلاقی :
امام صادق (ع) مردم را به سه خصلت بسیار مهم اخلاقی توجه می دهد که اگر این سه خصلت به وسیله ی همه ی مردم به کار گرفته شود مشکل تهیدستان حل می شود و همه ی تلخی های روحی و باطنی و نزاع های خانمان سوز و برخوردهای نامناسب خاتمه می یابد و هر کس به هر حقی که دارد می رسد و خیمه ی حیات از شیرینی و آرامش و امنیت و کرامت پر می شود آن سه خصلت به اندازه ای سودمند است که امام صادق می فرماید : هر کس این سه خصلت را به محضر حق بیاورد حضرت حق بهشت را بر او واجب می کند این سه خصلت عبارتند از :
1- انفاق :
قرآن مجید و روایات به طور مکرر از انسان خواسته اند که بخشی از مال خود را برای حل مشکل تهیدستان و کارهای خیر و امور عام المنفعه هزینه کنند گر چه خود هنگام انفاق چه خصلت با ارزشی است که معارف الهیه انسان را گر چه تنگدست باشد به انجام آن دعوت کرده اند .
ممکن است تنگدست بگوید حکم پر ارزش انفاق شامل حال من نمی شود زیرا چراغی که به خانه رواست به مسجد حرام است .
2 – خوش رویی :
از خصلت های بسیار زیبا که غم و اندوه را از دل دیگران می زداید نشان دادن خوشرویی است ، کاری که برای انسان هیچ هزینه ای ندارد . چقدر شایسته است انسان هنگامی که می خواهد با زن و فرزند ، پدر و مادر ، اقوام و خویشان و همه ی مردم بر خورد کند همه ی غم و اندوهش را در پس پرده ی باطل پنهان نماید و همه ی نشاط و سر سبزی و خرمی اش را در چهر ه ظاهر کند و با خوش رویی کامل با همگان دیدار کند .
3 – انصاف :
انصاف دادن به مردم که از زیباترین خصلت های اخلاقی است از نظر لغت به معنای عدالت ورزی و اجرای قسط و اقرار به حقوق مردم و ادای آنهاست و این که هر خیری را که برای خود می خواهم برای دیگران هم نپسندم
اعدَل الناس من رضی للناسِ ما یرضَی لنفسِهِ و کَرِه لهم ما یَکره لِنفسِهِ (1)
با انصاف ترین مردم کسی است که آنچه را برای خود می پسندد برای همه ی مردم هم بپسندد و هر چه را برای خود نمی پسندد برای مردم هم نپسندد
……………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………..
1) من لا یحفره الفقیه : حدیث 5840 .
منابع و مآخذ :
1- فلسفه اخلاق :شهید استاد مرتضی مطهری – انتشارات صدرا
2- آیین زندگی و درس هایی ار اخلاق اسلامی ← نوشته جواد تهرانی . انتشارات در راه حق . چاپ پنجم
3- اخلاق اسلامی ← حضرت آیت الله العضمی آقای حاج سید محمد حسین شیرازی . ترجمه علی کاظمی . چاپ چاپخانه علمیه
4- زیبایی های اخلاق / حسین انصاریان – قم – دارالعرفان 1382
5- فلسفه اخلاق – محمد جواد مقنیه 1428
6- اخلاق – سید عبدالله شبیر
7- اخلاق اسلامی – محمدعلی سادات.سازمان مطالعه و تدوین کتب علوم انسانی دانشگاه ها وحوزه – چاپ 19
8- اخلاق اسلامی – علی تهرانی – چاپ طوس
9- آموزه های بنیادین علم اخلاق محمد فتحعلی خانی – مرکز جهانی علوم اسلامی – چاپ نهضت
10-زیبایی های اخلاق – نوشته استاد حسین انصاریان